13 okt Turkije 4 t/m 12 oktober 2012

Wat vroeg worden we uit onze slaap gewekt door het gezang van een nabije muëzin. Het korte loopje naar het ontbijtgedeelte van ons hotel toont ons dat de dag goed is begonnen. Het zal vandaag mooi weer worden.

Na het ontbijt vertrekken we richting Aya Sophia. Na de avondlijke wandeling van gisteren komt de route ons al bekend voor, met het grote plein waarop vroeger de wagenrennen werden gehouden en met de fontein van de vriendschap tussen de Duitse keizer Wilhelm en de toenmalige sultan Ahmed. Al gauw zien we de Aya Sophia opdoemen. Het blijft een fraai gezicht, de koepels met de grijsblauwe tinten, de harmonische opbouw en de minaretten, die de kerk een voor ons exotisch tintje geven.

Na de controle bij de ingang gepasseerd te hebben geeft Cor een toelichting op de
geschiedenis van de bouw. De eerste kerk werd door Constantijn gebouwd in het jaar 360. De naam Aya Sophia verwijst naar de goddelijke Logos (al wijsheid), waaraan de kerk is gewijd.

In Byzantium ten tijde van keizer Justinianus waren de wagenrennen een zeer belangrijk volksvermaak, met een grote animositeit tussen de twee voornaamste kampen, de blauwen en de groenen. Deze groepen waren enerzijds supporters en een vorm van straatbendes maar daarnaast ook vertegenwoordigers van politieke en godsdienstige richtingen. In 532 ontstond na de wagenrennen een opstootje waarbij doden vielen. Een aantal relschoppers werd ter dood gebracht maar twee aanstichters vluchtten in een kerk, beschermd door een grote menigte. Een grote rol speelde de ontevredenheid over de hoge belastingen, waarmee Justinianus zijn oorlogen bekostigde. Om de onrust te dempen veranderde de keizer de doodvonnissen van de twee aanstichters in een gevangenisstraf. Dit leidde echter tot verdere onlusten, een algehele amnestie werd geëist. Om de gemoederen te bedaren beval de keizer nieuwe wedrennen. Tijdens deze rennen werd het publiek steeds onrustiger. De keizer werd uitgejouwd en er werd Nika geroepen, overwinning. Dit werd de start tot een volksopstand (de Nika rellen) waarbij ongeveer een kwart van de stad afbrandde, inclusief de Aya Sophia. Het paleis werd bestormd en er werd zelfs een nieuwe keizer uitgeroepen. Justinianus stond op het punt te vluchten maar keizerin Theodora weigerde te vluchten en zou gezegd hebben: “het purper is het mooiste doodskleed”. Justinianus gaf vervolgens zijn veldheer Belisarius opdracht de opstand neer te slaan. De opstandelingen werden in het hippodroom gelokt en vervolgens afgemaakt. Er zouden 30.000 slachtoffers zijn gevallen uiteraard inclusief de nieuwbakken tegenkeizer.

Justinianus gaf vervolgens de opdracht de Aya Sophia te herbouwen, een klus die reeds in 536 was voltooid. Justinianus zou uitgeroepen hebben dat hij met deze kerk de door Salomo gebouwde tempel had overtroffen. Voor de bouw zouden acht (of tien) pilaren van de Artemistempel in Ephese (of van Baälbek) zijn hergebruikt.

Tot 1520, toen de kathedraal van Sevilla werd gebouwd, was de Aya Sophia de grootste christelijke kerk.

Reeds 22 jaar later in 558, stortte, na een aardbeving, de koepel naar beneden. Een tweede, iets kleinere koepel, nog altijd 32 meter in diameter werd gebouwd. Bij deze tweede koepel was de zijwaartse druk eigenlijk te groot. De ondersteuning begon te wijken en een nieuwe koepel, iets hoger dan de vorige, om de druk beter verticaal te
kunnen verdelen, werd gebouwd. Om het gewicht te verkleinen werd de mantel van de koepel met holle kruiken gevuld.

In 1054 werd paus Leo IX tijdens een dienst in de Aya Sophia geëxcommuniceerd, hetgeen het begin was van het grote schisma in de Christenheid. Een van de conflictpunten ging over het filioque, een latere toevoeging aan het Credo van Nicea.
In 1204, ten tijde van de vierde kruistocht werd Constantinopel door de kruisvaarders geplunderd. Veel marmer, kunstwerken en kostbaarheden uit de schatkamers werden uit de Aya Sophia geroofd.

In 1453, na de inname van Constantinopel door de Turken werd de kerk een moskee. Onder leiding van de beroemde architect Mimar Sinan werden, in opdracht van de sultans Bayezid en Selim II minaretten gebouwd en werd het interieur aan de islamitische eredienst aangepast. Alle mozaïeken verdwenen onder een laag witte verf.

In 1934 werd de Aya Sophia door Atatürk tot een seculier monument verklaard en in 1985 werd het een werelderfgoed monument van de Unesco.
Behalve de architectonische wonderen bevat de A.S. een aantal prachtige mozaïeken, die alle dateren van na de periode van het iconoclasme, een periode (726-843) waarin iconen en afbeeldingen van heiligen verboden waren en vernietigd werden.
Ik kan ze niet allemaal opnoemen maar een aantal van de mooiste wil ik toch vermelden. Boven de keizerlijke ingang tot de kerk is een prachtig mozaïek van Christus Pantokrator met een knielende keizer Leo VI en Maria met een engel aan de andere kant. Boven de huidige toeristeningang een Maria met kind met links Justinianus en rechts Constantijn, die respectievelijk een model van de kerk en van de stad aan Maria aanbieden.

Op twee andere mozaïeken staan Christus met respectievelijk links en rechts keizer Constantijn IX en keizerin Zoë op de tweede staan keizer Johannes Comnemus, geknield met een geldzak in de hand en zijn keizerin Irene. Ook fraai is een mozaïek van Johannes Chrysostomos (Johannes Guldemond) een patriarch die begaan was met het lot der armen en die de wereldse levensstijl van het hof en de clerus afkeurde. Tijdens zijn leven werd hij, mede door toedoen van de keizerin, verbannen, maar na zijn dood in Constantinopel begraven. Tot slot nog een enigszins beschadigd mozaïek uit de laatste periode (14e eeuw), het Deësis mozaïek, waarop Christus, Maria en Johannes de Doper zijn afgebeeld.

De gebruikte steentjes zijn hier heel klein waardoor een ongelofelijke nuancering van de gezichten bereikt werd. Voor de liefhebber wil ik de site: http://www.pbase.com/dosseman/istanbul_aya_so noemen, met prachtige foto’s.

Een laatste bijzonderheid is het omphalion (navel van de wereld), een vierkant met ingeschreven cirkel omringd door kleinere cirkels, van ingelegd marmer, op de vloer van de Aya Sophia. Op deze plek werden alle Byzantijnse keizers ingehuldigd. Gezien de overdadige versiering verder in de kerk is deze inhuldigingsplaats bescheiden.

Dit is het eerste deel van het reisverslag. Lees het gehele reisverslag Turkije 2012 verder in pdf of ga terug naar het overzicht.